Thưa các ngài, bây giờ thì tôi lại là tôi. Bỏ cái áo cánh màu hoa đào và cụt tay, bỏ cái quần lĩnh thâm, cái kính đen, đôi mái tóc gài tai, tôi đã dùng đến những quần áo của tôi và nay tôi có thể nói chuyện với các ngài bằng một người ...tử tế. Bây giờ tôi đã có thể đứng về địa vị chủ nhà xét bọn cơm thầy cơm cô. Tôi đã có thể bịa những chuyện mà các ngài có thể tin là thật hoặc tôi nói những chuyện thật mà các ngài cứ tưởng là bịa. Tôi có thể nói chuyện về vú già nhà tôi, một người hay mách tôi, hay đánh tôi, lại hay dọa ma, nhưng mà may sao, đã chết từ... tám đời kia rồi. Tôi có thể nói chuyện về một thằng nhỏ mà tôi đã nuôi trong một phút thích khôi hài, và để mỗi khi bạn hữu đến chơi nhà thì lại gọi nó ra hỏi chỉ vì nó có cái tính nói gọn thon lỏn... - Mày không có anh chị em à ? - Mỗi ! - Mày còn thầy u chú bác mày không ? - Tiệt ! - Trước khi chết sao thầy u mày không lấy vợ cho mày ? - Nào có lấy ! Rồi các bạn hữu tôi. anh nào cũng gập đôi người lại mà cười như xem phim Charlot. Tôi có thể công kích nó ở chỗ mới ra tỉnh thì ngẩn ngẩn ngơ ngơ mà ở được vài tháng thì ăn cắp như ranh, ăn bớt như quỷ, lại đi thông lưng với người gánh nước vo để bữa nào cũng thổi thừa cơm rồi đổ cơm nguội vào nồi nước gạo. Tôi có thể đưa cho các ngài đủ những mẫu hạng về giới cơm thầy cơm cô. Có những đứa đầy tớ bị chủ nhà đánh chết. Có những con sen được ông chủ quý hơn vợ. Có những thằng nhỏ bỏ thuốc độc định giết cả nhà chủ nhà. Có những anh bếp nhổ đờm vào nồi cá kho. Có những vú già quyền hành như mẹ "cậu mợ". Có những thằng nhỏ được kỳ lưng cho các tiểu thư. Có những anh xe được ngủ giường Hồng kông với bà chủ. Có những đứa ở lúc chủ chết khóc như khóc bố mẹ. Có những đứa liều mạng cứu chủ. Có những quân đốt nhà của chủ. Hoặc dắt cướp vào nhà. Hoặc thư đi thư lại, làm nghề ma cô. Có những thằng nhỏ hiếp con gái ông phán. Có những con sen bị ông tham hiếp dâm. Có nhiều ! Anh Lê Tràng Kiều, sau khi xem nốt tập giấy dày, đã nhăn mặt lại. Anh ấy bảo tôi : - Nếu cứ đi mãi như anh thì sẽ lạc đường. Tôi hỏi: - Lạc đường ? Anh ta : - Phải, đây là một thứ "mặt trái đời" của thời Hoàng Tích Chu. - ... - Chỉ khác ở chỗ bằng một hình thể mới. Mà những điều anh tố cáo trong này thì là những sự thực nên kiêng. - Lời hứa ấy cũng đã đem thực hành rồi. Đăng tiếp sẽ làm quá lời hứa. Vả lại, khi người ta tự nhận là một nhà văn tả chân thì nghĩa là người ta đã hứa, nhiều nhiều lắm. Nhưng mà không cứ chỉ trong một thiên phóng sự mới giữ được lời hứa. Thế rồi chúng tôi cứ trù trừ mãi về những đoạn có sự thực mà không biết là có nên kể hay không. May sao, chúng tôi đã gặp ông Nguyễn Công Hoan. Ông ta nói chuyện về văn chương. Ông ta đã động đến thiên phóng sự "Cơm thầy cơm cô" này. Ông ta nói đến những quân chủ nhà đểu cáng, những đứa đày tớ mất dạy. Trong lúc trò chuyện, tôi nói : - Kể ra làm một thiên phóng sự về chủ nhà với đày tớ thì dễ có nhiều tài liệu lắm. Nhất là về chỗ chủ nhà độc ác với đày tớ. Tôi chưa nói hết, ông Nguyễn Công Hoan đã cười một cách tinh quái mà nói : - Mình cứ việc điều tra ngay ở chính mình! Lúc ấy tôi không biết nói gì nữa với ông Hoan. Nhưng bây giờ tôi có thể nói với hết thảy (các ngài nhớ cho là hết thảy ) các độc giả yêu quý của tôi rằng xin các ngài cứ điều tra ngay các ngài. Nếu tôi còn bỏ quên thì xin các ngài làm lấy phóng sự mà đọc... __ Đăng trên Hà Nội Báo năm 1936 Từ số 12 - 18